การแก้ปัญหาไฟป่าและหมอกควันด้วยการจัดการที่ดินและความร่วมมือชุมชน: แม่แจ่มโมเดล อำเภอแม่แจ่ม จังหวัดเชียงใหม่
การมีส่วนร่วมของทุกภาคส่วนในการร่วมแสดงความคิดเห็นและกำหนดทิศทางการพัฒนา และปลูกฝังเยาวชนสร้างความตระหนักรู้
Key Success
ปัญหาและความท้าทาย
อำเภอแม่แจ่ม จังหวัดเชียงใหม่ ต้องพบกับปัญหาไฟป่าและฝุ่นควันมาหลายปี โดยเฉพาะช่วงหน้าแล้งที่สถานการณ์จะแย่ลงไปอีก ต้นเหตุหลัก ๆ มาจากการปลูกข้าวโพดเลี้ยงสัตว์เชิงเดี่ยวบนพื้นที่สูง ซึ่งเกษตรกรจำเป็นต้องเผาตอซังหลังเก็บเกี่ยวเสร็จ การเผานี้ทำให้เกิดฝุ่นควันกระจายไปทั่วและทำให้ฝุ่น PM2.5 สะสมในอากาศจนถึงระดับที่เป็นอันตรายต่อสุขภาพของคนในพื้นที่
ผลกระทบจากเรื่องนี้ไม่ได้มีเรื่องสุขภาพเท่านั้น แต่ยังส่งผลต่อเศรษฐกิจและชื่อเสียงของพื้นที่ด้วย ตัวอย่างเช่นเมื่อปี พ.ศ. 2557 สนามบินเชียงใหม่ถึงกับต้องยกเลิกเที่ยวบินหลายเที่ยวเพราะควันหนาจนมองไม่เห็น เหตุการณ์นี้กระทบกับการท่องเที่ยวและชีวิตประจำวันของคนในพื้นที่โดยตรง สร้างความเสียหายทั้งระยะสั้นและระยะยาว
แนวทางการแก้ไขปัญหา
โครงการ "แม่แจ่มโมเดล" เริ่มต้นขึ้นในปี พ.ศ. 2557 โดยมีแนวคิดหลักในการแก้ปัญหาอย่างบูรณาการ ไม่แยกเรื่องที่ดิน ป่าไม้ และเศรษฐกิจออกจากกัน เป้าหมายสำคัญคือการลดแรงจูงใจในการเผาป่า และฟื้นฟูระบบนิเวศควบคู่ไปกับการสร้างรายได้ทางเลือกให้กับชาวบ้านในพื้นที่ โครงการนี้เกิดจากความร่วมมือระหว่างชุมชน องค์กรพัฒนาเอกชน และหน่วยงานรัฐ ซึ่งร่วมกันส่งเสริมให้เกษตรกรปรับเปลี่ยนวิธีทำการเกษตร โดยหันมาปลูกพืชเศรษฐกิจทางเลือกที่ไม่ต้องพึ่งการเผา เช่น กาแฟ อะโวคาโด ไม้ผลยืนต้น และผักในโรงเรือน นอกจากนี้ยังส่งเสริมการปลูกไผ่ เนื่องจากไผ่เติบโตเร็ว และเก็บเกี่ยวได้หลายรอบ และผลผลิตจากไผ่สามารถนำไปใช้ได้หลากหลาย ทั้งทำเฟอร์นิเจอร์ เครื่องจักสาน โดยมีการตั้งโรงงานแปรรูปไม้ไผ่ในพื้นที่อีกด้วย
ในด้านการจัดการเศษวัสดุทางการเกษตร ซึ่งเคยเป็นต้นเหตุของการเผากว่า 95,000 ตันต่อปีในพื้นที่แม่แจ่ม ได้มีการจัดตั้งจุดรวบรวมถึง 36 จุดทั่วพื้นที่ เพื่อเปลี่ยนจากการเผาไปสู่การผลิตปุ๋ยอินทรีย์และเชื้อเพลิงชีวมวลสำหรับโรงงาน นอกจากจะช่วยลดควันพิษจากการเผา ยังสร้างรายได้เสริมให้กับชุมชนอีกด้วย ด้านการป้องกันไฟป่า มีการตั้งชุดดูแลรักษาป่าประจำหมู่บ้าน เพื่อเฝ้าระวังและลาดตระเวนพื้นที่อย่างต่อเนื่อง โดยมีการจัดเวรประจำ การฝึกอบรมความรู้เรื่องการทำแนวกันไฟและการดับไฟเบื้องต้น เพื่อควบคุมสถานการณ์ก่อนจะลุกลาม
ในส่วนของการจัดระเบียบสิทธิการใช้ที่ดิน ได้มีการดำเนินการผ่านกลไกคณะกรรมการจัดที่ดิน (คทช.) โดยออกสิทธิทำกินในพื้นที่ป่าแบบมีเงื่อนไข คือห้ามบุกรุกเพิ่มเติม ซึ่งช่วยสร้างความมั่นคงให้กับเกษตรกร และกระตุ้นให้พวกเขามีส่วนร่วมในการอนุรักษ์ป่าอย่างจริงจัง เพราะเมื่อมีสิทธิในการใช้ประโยชน์อย่างมั่นคง ก็จะมีแรงจูงใจในการดูแลรักษามากขึ้น
การสร้างการมีส่วนร่วมจากทุกภาคส่วน ก็ถือเป็นหัวใจสำคัญของแม่แจ่มโมเดล โดยมีการจัดเวที สาธารณะเพื่อเปิดพื้นที่ให้ทุกภาคส่วนในสังคมได้ร่วมแสดงความคิดเห็น และกำหนดทิศทางการพัฒนาอย่างมีส่วนร่วม ขณะเดียวกันก็มีการบรรจุเนื้อหาเกี่ยวกับคุณค่าของป่าและผลกระทบของหมอกควัน รวมทั้งวัฒนธรรมและผลิตภัณฑ์ท้องถิ่น เช่น ผ้าทอ ฯลฯ ไว้ในหลักสูตรท้องถิ่น เพื่อปลูกฝังเยาวชนให้ตระหนักรู้และกลายเป็นกำลังสำคัญในการสื่อสารกับสังคม นำไปสู่การเปลี่ยนแปลงที่ยั่งยืนในระยะยาว
ผลลัพธ์ที่ได้รับจากการดำเนินงานตามแม่แจ่มโมเดล กล่าวคือ แม่แจ่มที่เคยเป็นอำเภอที่มีจุดความร้อนสูงสุดในจังหวัดเชียงใหม่ หลังจากใช้มาตรการห้ามเผาในปีแรก พบว่าจุดความร้อนลลดลงจำนวนลงมาก คุณภาพอากาศดีขึ้น ค่าฝุ่น PM2.5 ลดลง เกษตรกรมีรายได้เพิ่มขึ้นจากการปลูกพืชทางเลือก และสามารถลดต้นทุนการผลิตด้วยการใช้ปุ๋ยอินทรีย์ที่ผลิตจากเศษวัสดุ ยิ่งไปกว่านั้นยังเกิดกองทุนชุมชนหมุนเวียนจากรายได้ที่ได้จากการขายวัสดุชีวมวล ซึ่งนำไปใช้ในการพัฒนาหมู่บ้านและดูแลปัญหาสุขภาพที่เกิดจากฝุ่นควัน
ข้อมูลจาก:
• Thai PBS (2563). “แม่แจ่ม” กับแนวทางแก้ปัญหาไฟ-ฝุ่น ยั่งยืน? สืบค้นจาก: https://www.thaipbs.or.th/news/content/290491
• National Geographic Thailand (2568). แม่แจ่มโมเดล การจัดการข้าวโพดแบบบูรณาการ ลดปัญหาฝุ่น PM2.5. สืบค้นจาก: https://ngthai.com/environment/76469/the-mae-chaem-model/
• สถาบันพัฒนาองค์กรชุมชน (2566). ‘แม่แจ่มโมเดล’…การแก้ปัญหาที่ดิน-ที่อยู่อาศัย-คุณภาพชีวิต ปลูกไผ่-กาแฟแทนข้าวโพด สร้างธุรกิจ ‘ต้นน้ำ-ปลายน้ำ’. สืบค้นจาก: https://www.deqp.go.th/news/2519
https://ngthai.com/environment/76469/the-mae-chaem-model/
ปรับปรุงล่าสุด : 22 กันยายน 2568 15:57
ปรับปรุงโดย : Administrator