อุทยานธรณีโลกจังหวัดสตูล (Satun UNESCO Global Geopark)
การบูรณาการความร่วมมือจากภาคส่วน ทั้งภาครัฐ ภาควิชาการ ภาคเอกชน และการมีส่วนร่วมของชุมชนเป็นแกนหลัก ผ่านกลไกการบริหารจัดการอย่างเป็นระบบและมีประสิทธิภาพ การใช้ทุนทางธรรมชาติและวัฒนธรรมเป็นฐาน โดยเชื่อมโยงประเพณีและภูมิปัญญาท้องถิ่นกับการท่องเที่ยวเชิงนิเวศ
Key Success
ลักษณะเฉพาะและความโดดเด่น
อุทยานธรณีโลกสตูล (Satun UNESCO Global Geopark) เป็นพื้นที่ที่มีคุณค่าทั้งทางธรรมชาติ ธรณีวิทยา ระบบนิเวศ วัฒนธรรม และเรื่องเล่าท้องถิ่นอย่างครบถ้วน โดยเฉพาะหลักฐานทางธรณีวิทยาอายุกว่า 550 ล้านปี ที่สำคัญคือพื้นที่นี้มีชั้นหินยุคโบราณครบทั้ง 6 ยุคในมหายุคแรก (Precambrian) รวมถึงยุคแคมเบรียน ซึ่งถือว่าเก่าแก่ที่สุดในประเทศไทย และยังมีการค้นพบฟอสซิลของสิ่งมีชีวิตดึกดำบรรพ์จำนวนมาก ทำให้กลายเป็นแหล่งเรียนรู้ระดับโลกด้านธรณีวิทยาและธรรมชาติ
ด้านวัฒนธรรม พื้นที่นี้ยังคงรักษาประเพณีและภูมิปัญญาท้องถิ่นไว้อย่างเหนียวแน่น เช่น ประเพณีลอยเรือ และไหว้ผีโบ๋ พร้อมทั้งมีการบูรณาการความรู้ท้องถิ่นเข้ากับการจัดการทรัพยากรธรรมชาติและการสื่อสารกับนักท่องเที่ยว นอกจากนี้ยังมีความหลากหลายทางธรรมชาติ เช่น ป่าเขา ถ้ำ น้ำตก ธารล่องแก่ง และชายฝั่งทะเล ที่เสริมให้จีโอปาร์คแห่งนี้เป็นพื้นที่สมบูรณ์ทั้งทางระบบนิเวศและวัฒนธรรม
แนวทางการดำเนินการ
อุทยานธรณีโลกสตูล ได้รับการรับรองจาก UNESCO ในปี พ.ศ. 2561 ให้เป็นอุทยานธรณีโลกแห่งแรกของประเทศไทย ความสำเร็จนี้เกิดจากความร่วมมืออย่างใกล้ชิดระหว่างภาครัฐ ภาควิชาการ เอกชน และชุมชนท้องถิ่น โดยเฉพาะบทบาทของประชาชนในพื้นที่ ที่เข้ามามีส่วนร่วมอย่างหลากหลาย เช่น การเป็นไกด์ท้องถิ่น นักสื่อความหมาย การพัฒนาโฮมสเตย์ อาหารพื้นถิ่น ของที่ระลึกจากหินและวัสดุธรรมชาติ รวมถึงการจัดตั้ง “โรงเรียนจีโอปาร์ค” และหลักสูตรเฉพาะด้านธรณีวิทยา เพื่อถ่ายทอดความรู้ให้เยาวชนในพื้นที่
ด้านการท่องเที่ยว จีโอปาร์คสตูลพัฒนาการท่องเที่ยวเชิงธรณีอย่างยั่งยืน โดยควบคุมจำนวนนักท่องเที่ยว และเน้นการเรียนรู้เกี่ยวกับธรณีวิทยา ธรรมชาติ และวัฒนธรรมท้องถิ่น ทำให้แหล่งท่องเที่ยวภายในพื้นที่กลายเป็นจุดหมายระดับโลก พร้อมทั้งเป็นต้นแบบของการจัดการที่รักษาสมดุลระหว่างการอนุรักษ์กับการพัฒนาเศรษฐกิจฐานราก
นโยบายด้านการจัดการพื้นที่อุทยานธรณีสตูล ยังแสดงถึงความสำเร็จในการประสานงานจากระดับประเทศจนถึงระดับชุมชน โดยมีหน่วยงานหลักคือสำนักงานทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อมจังหวัดสตูล ทำหน้าที่เป็นศูนย์กลางเชื่อมโยงข้อมูล ความรู้ และประสานความร่วมมือระหว่างหน่วยงานต่าง ๆ ทั้งรัฐและเอกชน โดยทำหน้าที่เป็นพี่เลี้ยง ช่วยผลักดันให้การพัฒนาเป็นไปอย่างมีทิศทาง
สุดท้าย ความสำเร็จของจีโอปาร์คสตูลไม่ได้เกิดจากเพียงการมีทรัพยากรที่โดดเด่นเท่านั้น แต่เกิดจาก “การมีส่วนร่วมของทุกคน” ทั้งในระดับนโยบาย ชุมชน และภาคีต่าง ๆ ที่ร่วมกันพัฒนาอย่างต่อเนื่อง ด้วยแนวคิดนวัตกรรมการจัดการบนฐานความรู้ ทำให้อุทยานธรณีโลกสตูลกลายเป็นต้นแบบของการพัฒนาอย่างยั่งยืนที่ได้รับการยอมรับในระดับนานาชาติ
กระทรวงทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม ให้ความสำคัญกับการใช้ฐานข้อมูลและองค์ความรู้ในการบริหารจัดการอุทยานธรณีโลกสตูล โดยสนับสนุนงานวิจัยจากหลายภาคส่วน พร้อมเปิดโอกาสให้ชาวบ้านและองค์กรชุมชนได้เข้ามามีส่วนร่วมในการให้ข้อมูล ซึ่งช่วยสร้างความร่วมมือที่แน่นแฟ้นระหว่างภาครัฐกับประชาชน จนกลายเป็นแบบอย่างของ “อุทยานธรณีจากล่างสู่บน” ที่เกิดจากพลังของชุมชนเป็นสำคัญ
หนึ่งในโครงการที่ประสบความสำเร็จคือ "โครงการอบรมไกด์ธรณี (Geo-guide)" ที่ฝึกอบรมชาวบ้านให้เป็นมัคคุเทศก์ท้องถิ่นด้านธรณีวิทยา ธรรมชาติ และวัฒนธรรม ช่วยเพิ่มรายได้ให้กับชุมชน และยกระดับความรู้ด้านการอนุรักษ์อย่างยั่งยืน ในด้านการศึกษา ก็มีการพัฒนา "หลักสูตรท้องถิ่น" และจัดตั้ง "แหล่งเรียนรู้ธรณีศึกษาในโรงเรียน" โดยบูรณาการเนื้อหาธรณีวิทยาเข้ากับวิถีชีวิตท้องถิ่นและการเรียนรู้นอกห้องเรียน เพื่อปลูกฝังความเข้าใจตั้งแต่ระดับเยาวชน นอกจากนี้ ยังมีการพัฒนาเส้นทางท่องเที่ยวเชิงธรณี ธรรมชาติ และวัฒนธรรม เช่น เส้นทางถ้ำเลสเตโกดอน ภูเขาหินปูน ปราสาทพันยอด ถ้ำทะลุ ถ้ำภูผาเพชร ถ้ำอุไรทอง และแหล่งฟอสซิล ซึ่งล้วนเป็นแหล่งท่องเที่ยวเด่นของสตูลที่ดึงดูดนักท่องเที่ยวจากทั่วโลก
ด้านเศรษฐกิจชุมชน อุทยานธรณีโลกสตูลยังส่งเสริมการสร้างสรรค์ผลิตภัณฑ์ท้องถิ่นที่เชื่อมโยงกับเรื่องราวทางธรณีวิทยา เช่น ผ้าลายฟอสซิลปันหยา ผ้าบาติก สบู่ลายชั้นหิน ผ้ามัดย้อมลายฟอสซิล ไปจนถึงเมนูอาหารที่ได้รับแรงบันดาลใจจากยุคดึกดำบรรพ์ โครงการเหล่านี้ไม่เพียงช่วยเพิ่มมูลค่าให้กับสินค้า แต่ยังทำให้ชุมชนเห็นคุณค่าของทรัพยากรธรรมชาติในพื้นที่ตนเอง และมีส่วนร่วมอย่างเป็นรูปธรรมในการอนุรักษ์และพัฒนาท้องถิ่นอย่างยั่งยืน
รูปแบบการมีส่วนร่วมของชุมชนในอุทยานธรณีโลกสตูล เป็นหัวใจสำคัญของความสำเร็จ โดยเริ่มจากการจัดตั้ง คณะกรรมการจีโอปาร์คระดับจังหวัด ที่มีทั้งองค์การบริหารส่วนท้องถิ่นและชาวบ้านเข้ามาร่วมวางแผน ดูแล และติดตามการบริหารจัดการพื้นที่อย่างใกล้ชิด ทำให้การพัฒนาเป็นไปในทิศทางที่สอดคล้องกับความต้องการของชุมชนและการอนุรักษ์ทรัพยากรธรรมชาติอย่างแท้จริง
ด้านกิจกรรม ชุมชนมีบทบาทสำคัญในการจัดกิจกรรมท่องเที่ยวและวัฒนธรรม เช่น การจัด เทศกาลจีโอปาร์ค การแสดงศิลปะพื้นบ้าน และการจัดเวิร์กชอปหัตถกรรมท้องถิ่น เพื่อสร้างรายได้ควบคู่กับการรักษาอัตลักษณ์ของพื้นที่ นอกจากนี้ ชาวบ้านยังมีส่วนร่วมในการดูแลแหล่งท่องเที่ยวธรรมชาติ เช่น การเก็บขยะบริเวณถ้ำ แหล่งฟอสซิล และภูเขาหินปูน เพื่อรักษาความสะอาดและความสมบูรณ์ของระบบนิเวศ
อีกหนึ่งบทบาทสำคัญของชุมชน คือ การเป็น นักเล่าเรื่อง (Storyteller) ที่ถ่ายทอดเรื่องราวของถิ่นกำเนิด เช่น ตำนานท้องถิ่น เรื่องเล่าเกี่ยวกับถ้ำ ภูเขา หรือวิถีชีวิตที่ผูกพันกับธรรมชาติและธรณีวิทยา ซึ่งช่วยสร้างความเข้าใจและคุณค่าทางใจให้แก่นักท่องเที่ยว ชุมชนต้นแบบที่มีบทบาทโดดเด่นในด้านนี้ ได้แก่ ชุมชนท่องเที่ยวตำบลทุ่งหว้า บ้านบ่อเจ็ดลูก บ้านวังสายทอง และถ้ำภูผาเพชร ซึ่งล้วนเป็นตัวอย่างของการพัฒนาโดยใช้ทุนวัฒนธรรมและภูมิปัญญาท้องถิ่นเป็นฐานในการอนุรักษ์และท่องเที่ยวอย่างยั่งยืน
จากลักษณะเฉพาะและความโดดเด่นทางธรรมชาติของอุทยานธรณีโลกจังหวัดสตูลผสานกับลักษณะของภูมิประเทศและธรรมชาติที่หลากหลาย ประเพณีวัฒนธรรมดั้งเดิมของท้องถิ่นที่มีเอกลักษณ์ เชื่อมโยงไปกับการท่องเที่ยวเชิงนิเวศและวัฒนธรรม อุทยานธรณีโลกจังหวัดสตูลถือเป็นการปรับกระบวนทัศน์ด้านสิ่งแวดล้อมในการพัฒนาโดยหัวใจสำคัญคือ ความเป็นชุมชนท้องถิ่นและการมีส่วนร่วมของประชาชน
Thailand Geoparks. อุทยานธรณีโลกสตูล. https://thailandgeoparks.org/?page_id=466