Inspiring Stories

ปัญหาและความท้าทาย

ก่อนการประกาศเป็นเขตชีวมณฑลในปี พ.ศ. 2564 พื้นที่เชียงดาวซึ่งเดิมเป็นเขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่าและเขตป่าอนุรักษ์ เผชิญกับปัญหาความขัดแย้งระหว่างการอนุรักษ์และการใช้ประโยชน์จากทรัพยากรป่าไม้ โดยเฉพาะในกิจกรรมการท่องเที่ยวที่มีนักท่องเที่ยวเข้ามาจำนวนมากในแต่ละปี อีกทั้ง พื้นที่ยังประสบปัญหาไฟป่าอย่างรุนแรง โดยในอดีตมีจุดไฟป่าสูงถึง 66,500 จุด และเพิ่มขึ้นเป็นมากกว่า 67,300 จุดในปี พ.ศ. 2568 ซึ่งส่งผลกระทบต่อระบบนิเวศและคุณภาพสิ่งแวดล้อม นอกจากนี้ เชียงดาวยังมีปัญหาการขาดแคลนน้ำ เนื่องจากภูมิประเทศทางธรณีวิทยาเป็นหินปูน ฝนตกแล้วไม่สามารถเก็บน้ำได้ นอกจากนี้ยังมีปัญหาการจัดการขยะและการทำลายทรัพยากรธรรมชาติจากการขยายตัวของธุรกิจท่องเที่ยว

แนวทางการแก้ไขปัญหา

ภายหลังการประกาศเป็นเขตชีวมณฑล เกิดกลไกความร่วมมือกับ UNESCO โดยใช้แนวคิด "Man and Biosphere" ที่มองการอยู่ร่วมกันระหว่างคนกับป่า มีการจัดตั้งคณะกรรมการพื้นที่สงวนชีวมณฑลทั้งในระดับประเทศและท้องถิ่น โดยมีผู้ว่าราชการจังหวัดเป็นประธาน และมีการแบ่งทีมงานเฉพาะเรื่องต่างๆ 

การจัดการพื้นที่ดอยหลวงเชียงดาว เริ่มต้นด้วยการสร้างความเข้าใจร่วมกันระหว่างหน่วยงานภาครัฐและภาคประชาสังคม โดยจัดเวทีประชุมการจัดแนวทางบูรณาการและการขับเคลื่อนพื้นที่สงวนชีวมณฑลดอยเชียงดาวเพื่อเตรียมความพร้อมและถ่ายทอดแนวคิดดังกล่าว การประกาศของยูเนสโกให้ดอยเชียงดาวเป็นพื้นที่สงวนชีวมณฑลแห่งที่ 5 ของไทยกลายเป็นเครื่องมือช่วยขับเคลื่อนการจัดการพื้นที่ โดยแบ่งพื้นที่เป็น 3 โซนหลัก ได้แก่ Core Zone คือ พื้นที่อนุรักษ์ที่เข้มงวดมากที่สุด อยู่ภายใต้การดูแลของเขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่า ห้ามทำกิจกรรมใด ๆ ที่อาจส่งผลกระทบต่อสิ่งแวดล้อมอย่างเด็ดขาด เพื่อรักษาระบบนิเวศและความหลากหลายทางชีวภาพให้คงอยู่ในสภาพสมบูรณ์ 

Transition Zone เป็นพื้นที่ที่อนุญาตให้มีการทำกิจกรรมบางประเภทได้อย่างจำกัด เช่น การเกษตรแบบยั่งยืน การท่องเที่ยวเชิงนิเวศ และกิจกรรมชุมชนที่ไม่ทำลายทรัพยากรธรรมชาติ โดยโซนนี้ทำหน้าที่เป็นพื้นที่เชื่อมต่อระหว่างพื้นที่ Core Zone และ Development Zone ซึ่งคือพื้นที่สำหรับการพัฒนาและกิจกรรมทางเศรษฐกิจที่ได้รับอนุญาต เช่น ที่อยู่อาศัย การพัฒนาโครงสร้างพื้นฐาน และกิจกรรมที่สนับสนุนความเป็นอยู่ของชุมชน โดยเน้นให้เกิดความสมดุลระหว่างการพัฒนาและการรักษาสิ่งแวดล้อม 

การแบ่งเป็น 3 โซน ทำให้ชุมชนมองเห็นทิศทางในการบริหารจัดการดอยเชียงดาว โดยมีการตัดสินใจผ่านระบบคณะกรรมการที่มีตัวแทนจากทุกฝ่ายเข้ามาร่วมกัน และนำแนวทางการบริหารจัดการร่วม (Co-management) มาใช้ในเรื่องต่างๆ  เช่น การบริหารจัดการการขึ้นดอยหลวงเชียงดาว โดยใช้อำนาจของเจ้าหน้าที่เขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่าที่มีอยู่ตามกฎระเบียบ ดำเนินการแบบปรึกษาหารือร่วมกัน และจัดการผลประโยชน์อย่างเป็นระบบโดยคำนึงถึงเป้าหมายในการรักษาสิ่งแวดล้อมและทรัพยากรธรรมชาติของดอยเชียงดาว

ในการดำเนินการ มีนวัตกรรมที่ดีผ่านการจัดตั้งกองทุนกลางพื้นที่สงวนชีวมณฑล โดยมีการเก็บเงินสมทบจากนักท่องเที่ยว 500 บาทต่อคน (จำกัด 5,000 คนต่อปี) รวมทั้งจากผู้ประกอบการด้วย  มีการใช้คำขวัญให้นักท่องเที่ยวเห็นความสำคัญในการอนุรักษ์ดอยเชียงดาวโดย "เปลี่ยนจากผู้พิชิตเป็นผู้พิทักษ์" 

เงินกองทุนใช้ในการบริหารจัดการการขึ้นดอยและการป้องกันไฟป่า โดยมีข้อดีคือสามารถนำงบประมาณไปใช้ได้อย่างคล่องตัวและตรวจสอบอย่างโปร่งใสโดยคณะกรรมการ ตัวอย่างการใช้เงินกองทุนในส่วนของเงินที่เหลือจากการบริหารจัดการการขึ้นดอย จะนำเงินกองทุนกระจายให้แต่ละหมู่บ้านที่เสนอกิจกรรมเกี่ยวกับการพัฒนาและการอนุรักษ์ดอยเชียงดาว โดยกระจายเงินกองทุนให้หมู่บ้านละ 10, 000 บาท โดยมีแรงจูงใจให้หมู่บ้านที่สามารถลดการเผาได้ร้อยละ 50 เมื่อเทียบกับปีก่อนหน้า ก็จะได้รับเพิ่มอีกหมู่บ้านละ 10,000 บาท 

ในปัจจุบัน แนวทางนี้ทำให้ลดการเผาได้สำเร็จจนการเผาเป็นศูนย์ ทั้งนี้ การกระจายเงินกองทุนให้กับ 31 หมู่บ้าน เน้นให้ชุมชนมีส่วนร่วมในการตัดสินใจว่าจะใช้เงินทำกิจกรรมใด ทำให้ชุมชนรู้สึกได้ประโยชน์จากการมีนักท่องเที่ยวเข้ามาและมีความรู้สึกเป็นเจ้าของดอยเชียงดาวร่วมกัน 

ผลสำเร็จที่เกิดขึ้นก็คือความร่วมมือของเครือข่าย 31 ชุมชนจากแรงจูงใจในการดำเนินกิจกรรมที่เกี่ยวกับการรักษาทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม โดยเกิดความร่วมมือมากขึ้นหลังการประกาศเป็นพื้นที่สงวนชีวมณฑล